Total Pageviews

Friday 16 March 2012

THE GREAT WAR AND AUSTRALIAN SUBMARINE AE2

Australian Submarine AE2 Crew as POWs in Turkey by Dogan Sahin (B.Edu.English; Turkish Translator-Amateur Researcher)
Surely, wars aren’t meant to be nice. It has been 93 years since the worst war in human history shook the world to its foundations. It was a time when human beings mastered the art of killing by coordinating the air, sea and trench battles. More than 60 million people were involved. It was the Great War. There is no such thing as a “just” war. However, I have always believed that the wars are declared by States, but fought by individuals. It is this belief in the powers of individual that drove me to begin a search on the Prisoners of War in the Great War. As I searched through the records, I realized that it was rather hard to find out whether an individual was in fact taken a prisoner of war or died in battle. The fact that neither of the sides took many prisoners and Allied powers have confiscated some Turkish State Archives following armistice and British records were destroyed in WW II made my job difficult. Another obstacle was no matter how small or detrimental, many documents of the Ottomans were kept in the original state in old script. The republican archives had information in current Turkish script. Also, due to the fact that many of the Turkish soldiers were illiterate and not many soldiers from the Allied ranks published personal records meant that I had to rely on a very few diaries that were available through internet and state records online. There was not much information in the Western records regarding the foot soldier. It was relatively easier to find out information on the officers. I was fascinated by the sorrows, hopes, destitute, cries, joys, artistic achievements, lament, love, pain, suffering, daily lives and cultural attitudes of the POW; of those who suddenly found themselves in conflict with other human beings, whether voluntary or otherwise. Cultural and sociological structures of whole societies had changed; the individuals’ look on life had been distorted. In a way becoming a Prisoner of War to the “enemy” meant life! After all, the war was over for the POW. That is, the danger of being shot or blown to pieces by artillery fire was over. This in turn meant another kind of suffering for many. Life was easier for an officer as a POW, for all sides held a certain unwritten respect for the officer. For example, when General Townsend surrendered to Turks in Kut, he was treated with utmost respect and spent the rest of the war in Istanbul in perfect conditions. Whereas, many of his men had to be distributed to around 20 POW camps in Turkey and most of them were made to work, as has been the case for those who had fallen POW to the Allied powers. Those diaries of the POW I have read from both sides of the conflict had a variety of attitudes towards the enemy. It seemed as if writing the negative aspects of life as a POW was much preferred. I did not expect the POW, the one who had positive experiences, to write for it seems illogical that you can write “good” things about your enemy. This was a forced attitude. An individuals experience as a POW widely differed. Some complained about the harsh treatment one received and this was based purely on the belief that he suffered because he was the enemy. The individual never wrote about his behavior towards the captor in terms of discipline and respect to the culture of the enemy. Some delved into artistic endeavors and wrote poems and painted. Yet others entertained themselves by learning the language of the captor or other POWs in the same camp. My main purpose in this research was to find out facts about the life of POW in Turkish hands. Comparatively speaking, what I realized was that in fact the Turk’s behavior towards the captives was not as atrocious as some soldiers had portrayed in their writings, or some writers would make us believe for a reason that is unbeknown to myself. There were quite many individuals, who said they were happy with the treatment they had received. Certainly, the populace themselves were almost always good towards the captive. The POW were treated as “guests” rather than the enemy. Because, once captured they were harmless and not the enemy anymore. Expectations of those who delved into the negative, I found were mostly unrealistic. They may have felt that Turkey was as rich as their own country! What they didn’t know was that the whole Turkish population was suffering the disasters of the war. Food was scarce, money was almost non existent, their country was being invaded, their husbands, uncles, fathers, brothers, sisters were killed; they were on the defensive. Having difficulty in feeding themselves and contributing to the war efforts on 7 theatres, they now had to keep the POWs alive. There were POWs from a variety of nations such as the Russians, English, Indians, Ghurkas, Australians, New Zealanders and others in Turkey. When compared to the camps such as “the Stalag” in Germany or “Maadi Camp” in Egypt for the Turkish POWS in the Great War, one cannot call the Turkish “garrisons” as a “camp” as such. Second to the fact that there was not even one book on this particular niche subject in Turkish, apart from the not so well translation of “Stoker’s Submarine” by Brenchley’s analyzing the then lives of the crew and events, one of the most interesting and satisfying events throughout my research was to discover that in fact an Australian Institute and a Turkish institute was collaborating on determining the future of AE2 submarine, the first Australian submarine, scuttled by its commander in the Çanakkale straits. By then I was densely into research and scanning hundreds of pages of diaries and notes and reports and opinions on the POW aspect of the Great War and the individuals fallen POW to Turks. Definitely interested in what in fact happened to the crew, those individuals for whom the noisy side of the war was over, I had the good fortune of being invited to TINA-SIA Organizations Workshop in Istanbul in April. There I had the chance to discuss with wonderfully equipped experts. My studies led me to believe that the Australian AE2 crew were not encamped in places surrounded by barbed wire. They suffered from the abundant lice and bugs, harsh winters, hot summers, lack of food and other nutrition, the alien nature of relations with the locals, they suffered the results of uprisings by ethnic elements, brigands, absconders, dirty businessman, cheats, pitiful soldiers, revenge attacks, lack of knowledge and misinformation, international politics and the Great War within those few years of captivity like the rest of the country did. Almost all males from the age of 14 upwards were mobilized to fight on “7 fronts”. The populace mainly consisted of widows, older men and children. Here of course one needs to place great consideration on the thoughts and knowledge of the Australian individual on the Ottomans “ The Turk”. The image created by the Allied powers of the Turk as the enemy is what defined the attitude of the Australian “identity”. Perhaps the “Broken Hill” story may have contributed to the negative image. The prisoners of war, once given parole, were allowed to mingle with the population, stay in private houses and buy their own food etc. so long as they didn’t attempt to escape. Escape, some did and those were officers! Why would a private want to escape? He was alive, although life was difficult to what he had been used to. But an Officer was expected to try and escape...Some cultural differences and expectations I have discovered in the diaries were truly fascinating and made me smile. One POW, J. Wheat from Australian Submarine AE2 wrote *“...About 7 pm. they brought us off a good meal from ashore, or at least we found out afterwards that it was good meal for Turkey. This meal consisted of two small loaves of bread each, two big dishes of stew having a very strong taste of garlic, two dishes of a kind of salad, some sort of green stuff with olive oil, which had a horrible greasy taste.” “..We learnt from the sentries that the name for tea was “Çay” and this was the first Turkish words we learnt. Needless to say we were always calling out for “Çay”. In the evening we were served with a meal that is a kind of pea cooked in nauseous Grease floating over the top of the water, which we learned afterwards is always put with these meals. There were three dishes brought in and placed on the floor. We were given a wooden spoon each and told to divide the food between ourselves. Just imagine an Englishmen with a dirty spoon squatting on the floor all eating from the same dish, food not fit for a pig (He is writing about lentil soup here which in those days must have been a treat for them! Same food is still served as stable in the modern Turkish army and is called “Kara Simsek” amongst the ranks. Full of protein!). He continues “…August 1st- a great number of Turkish recruits arrived in AfyonKarahisar. They camped outside the mosque close to us. They were all about middle aged. One thing we were surprised at was whenever we were going or returning from work the populace never showed any sign of hate against us...” The records of William Wolseley Falconer, one of the 33 of the Australians from the same submarine show that ” he was first interned in AfyonKarahisar and later sent to Belemedik. His technical expertise made him a valuable asset to German engineers contracted to build the railway through Taurus Mountains” Yet another Australian, Lionel Stanley Churcher’s records suggest ” By all accounts he was a fiery and temperamental POW. He clashed particularly with Australian Corporal Kerr. They were drinking and card playing buddies and often fought: His litany of irritations included “inadequate bedding” “being ignored” and “lack of assistance” in his job as a cook. Obviously after one of his fights he was sent back to AfyonKarahisar;” on accounts of disturbing the peace I assume! William Thomas Cheater’s records say “In AfyonKarahisar camp his duties as a batman included going to the local markets to buy food and clothing for the officers... As months passed in captivity Afion officers staged plays and concerts for which Cheater bought all materials, props, sets and costumes including women’s clothing and veils. Apparently Lt. Stoker (the commander) and his fellow officers were already planning to escape dressed as women. After the escape by Lt.Cdr.Stoker, Lt Price and captain Cochrain (both from E7Submarine) escaped, Cheater was singled out and held partly responsible for escape. The Turks had traced the escape disguises back to h is market excursions, for which he was punished” The official report* prepared by the Commander Stoker of AE2 – in response to what seems to be application to G.O.C British in Istanbul states in parts of “Charges Laid Against Djevad Bey “ on 29 November 1918: “ 1. In May 1915, shortly after capture, I was placed in a prison at Constantinople, close to Ministry of War under the orders of Djevad Bey. The prison contained civilian prisoners under sentence for all sorts of crimes…It was filthy and filled with many kinds of vermin-but chiefly with bugs which there were legion. …….In order to force information of military value from me I was subjected to all sorts of threats and and offers of humiliating nature, separated from my brother officers,……with 4 Turks. Finally placed in solitary confinement. All protests remained unanswered” Here I note that he states from the beginning that “ they were captured”. I guess I wouldn’t call the situation a “capture” but simply a “surrender”. This only proves the different cultural mentality of the captor and the captive. As an officer surely, he would be interrogated but I note that there were no more harsher treatment than “threats and offers..”. This distinguished officer of the British of course wished a different treatment but his situation proves my vision that the POW was not an enemy of the Turk once captured. Thus, his placement amongst the civilian Prisoners. After all, he was prisoner in general sense. His “non-important” documentation was taken. I don’t believe any other captor would behave differently!.... “2…In October 1915 Sub –Lieut Fitzgerald; R.N.R and I were sent from Afion karahissar to Stamboul and again placed in prison under the orders of Djevad bey in similar circumstances to (1). All protests by me remained unanswered for 4 days and Djevad bey informed me that he was acting under the orders of Enver Pascha but did not know the reason…….…We were fed on Turkish soldiers bare ration (which in fact meant bread and water) and allowed to buy no extras. In this situation we remained for 25 days and were then , I believe, only released on the repeated demands of American Ambassador. This treatment we were informed, was placed on us on account of ill treatment of Turkish Officers by the English in Egypt *.” The same is noted in the diaries of the American Ambassador in his diaries and relates to the reports that Turkish POW in Egypt Maadi Camp of the British were being mistreated and he notes “ I wish the British had kept better records”. However, a red Cross report on British POW camps in Egypt exists (in response to a complaint that up to 15 thousand Turkish POW were blinded as a result of British practice of subjecting the POW to “Lissol” treatment.). My opinion on this particular matter has been published in Bodrum İskele Meydani Magazine in Turkey. Stoker continues: “ 3. In April 1916 , having been recaptured with two companions after an attempt to escape, I was taken to Stamboul and again placed in prison under Djavid bey. He stated that I had broken parole (I had never given a parole) and that the English Government had arranged with the Turkish Government that no prisoner would attempt to leave his place of internment…..I was condemned to 25 days imprisonment and the Turkish General who presided stated that we had already been in prison for 6 months now and would be immediately released…” So we see that an officer is always trying to escape, unlike the foot soldier individual. The more I read, the more I realized how effective it would have been for the Australian if they knew a bit about the “enemy”. However, little did the executing officer know about the actual reason of this war, never mind the ordinary foot soldier from either of the parties to the war. So, I now believe that in order for AE2 to be told to future generations, both peoples must work in cooperation and tell “the story” of the Silent Anzac Submarine and Sultanhisar “the captor” boat together. *I should express my appreciation to NSW Heritage Society, SIA, AE2 Commemoration Committee and TINA for providing me kindly with copies of original documents in the archives and 1914-1918Invisionzone.com for directions in my research into this sensitive subject and the published declarations by Mz. Jennifer Lawless of Australia in enlightening me.

Tuesday 6 March 2012

Çanakkale Savaşlarında Ölen İkizler, Kardeşler

Hem okudum hem de yazdım,
Yalan dünya senden bezdim,
Dağlar koyağını gezdim,
Yiten yavru bulunur mu?


Mermiler evlatları vuruyor, ölenler ise analar oluyordu.

1.Dünya Savaşı birçoğumuz için siperlerde; fareler, çamur, kan, hastalık, açlık ve bomba ya da mermiyle yaşam ya da ölüm demektir. Bir savaştır ki, Çanakkale içindeki her şey ağlar. Bittabi bunlar tarihin bir parçasıdır.
Çanakkale savaşlarında verilen kurbanlara dair bir başka trajik yön, cephede ölen kardeş ve baba oğulların öykülerinin fazlalığıdır. Ancak, savaş denince hemen her detay yazılmış iken, Anadolu halkının savaş ve şahadetleri kanıksadığından mıdır nedir, savaşta ölen kardeş ve baba oğullar hakkında çok fazla yazılıp çizilmez. Savaşta ölen kardeşler ve baba oğulların öyküleri tarih içinde kaybolup gitmiştir adeta.
Bu konuda karşılaştırmalı bir çalışma yapmak çok mümkün olmadı. Müttefik güçlerinin kayıtları ise bizdekinden daha fazlaydı. Aynı günde ölen 3 kardeş mi istersiniz. Aynı bomba ile parçalanan ikizler mi. Düşman analarının yürekleri de dağlanıyordu. Ana bu. Adı, milliyeti önemli mi? İngilizlerin “ Dostlar Tugayı” adıyla yakın arkadaş, kardeş ve baba oğullardan oluşan birlikler teşkil ettiği de bilinir. Bu birlikleri kuran rütbelilere göre moral açısından bu çok faydalı olacaktı. Ama kısa süre sonra bunun böyle olmadığı görüldü. Anadolu’da ise o kadar çok savaş yaşanmıştı ki, artık bir evden şehit çıkmış ise, bir daha o evden evlat alınmamasına da karar verildi bir donem.

Şüphesiz, en yakın arkadaşı ile aynı birlikte olmak için “ kardeş” olduğu masum öyküsünü uyduranlar da vardı. Savaş makinesinin ölecek cana ihtiyacı olduğundan, kuşkusuz kimsenin gerçek ilişkisini incelemek gibi bir çaba da yoktu.

Hoş, aynı savaşta kanlarını verenlerin hepsi kardeşlik mertebesine erişmiştir, Atatürk’ün de muhteşem bir şekilde ifade ettiği gibi, Kan kardeşi, can kardeşi olmuşlardır. Ama bir de analara sorun? Belki de tek evlatlarınız olan oğullarınızı ve hatta eşinizi ve oğlunuzu aynı savaşta kaybediyorsunuz. Ölen ANZAK askerlerinin arasında evin tek evladı olanlar çoğunlukta, yani soyları kurumuş olan bir sürü aile var.

Buna nasıl bir yürek dayanır ki? Böyle bir olasılığı düşünmek bile benim ciğerimi dağlamaya yetti. İşin bir başka trajik yönü ise Çanakkale savaşlarında ölen Müttefik askerlerinin, hele hele Anzak askerlerinin arasında bulunan kardeş sayısı ve birçoğunun da mezarının bilinmemesi. Bir bakıyoruz Anafartalar savaşında aynı gün ölen URRY kardeşlerin ruhları selamlıyor yanında yatan Mehmetçik kardeşleri. Diğer taraftan görev yaparken batan H.M.T. Transport "Royal Edward" taşıma gemisinde ölen kardeşler ve gene batırılan 'Southland' gemisindeki Thomas ve James SLOAN kardeşler var listede. Frederick James Adams ve Edgar Robert Adams – Frederic savaş meydanında ölürken kardeşi esir düşer ve esaret altında ölür.

İnsan düşünmeden edemiyor; acaba yine çocukluktaki gibi kim daha iyi yarışına giriyorlar mıydı? Ama sonuçta savaş onları ayırmamış birbirlerine daha sıkı kenetlenmişlerdir.

New Zealand Free Lance, 15 Aralık 1916 tarihli Yeni Zelanda gazetesinde bir haber ““Frank ve Herbert Bindoff, aynı top mermisi ikisini de öldürdü; 10 Ağustos 1915” .

Peki ya baba oğul VEITCH ; oğul 19 yaşındaydı. Mezarı bilinmiyor. Ne demeli? Ya ikizler? Dünyaya aynı anda gelenler ve aynı gün terk edenler... Ben ise istatistiklerin bu kadar acı sakladığını aklıma bile getiremezdim. Oysa istatistikler sadece matematiksel gerçekler değil midir?
İşte 4 kardeş; geri dönmeyenlerden, nasıl bir anadır ki 4 evladını savaşa yollar? 4 KEID kardeş, ikisi Çanakkale'de 2 si ise Batı cephesinde ölür. Bu nasıl bir korkudur... Dehşettir. 15 ve 17 yaşında aynı cephede ölen kardeşleri okuyorum bir başka notta...

Yüzbaşı Frank Statham ve Çavuş Clive Statham da Çanakkale'de ölen kardeşlerdir. Siperden yazan teğmen L G Wilson şöyle diyor: “ Biriliğimizin hemen tamamı yok olmuştu. Yüzbaşı ve Clive hemen yakınlarına düsen top mermisiyle aynı anda öldüler.” ( Kaynak: Auckland Weekly News November 4, 1915 sayfa 21). Aynı konuda yazan Charles Bean ise Story of Anzac Vol 2 (page 580 / 692) adlı kitabında bu kardeşlerin 9 Ağustos 1915 tarihinde Conk bayırında sabah 5 sıraları Anzak hatlarından atılan kendi Howitzer mermileriyle öldüğünü yazıyor.(Richard Stowers da aynı olayı yazmıştır Bloody Gallipoli The New Zealanders’ Story – pages 188 / 362.) ve kaynak olarak o anda orada olan Albay Meldrum (Wellington Mounted Rifles) gösteriyor.

Yeni Zelandalılar arasında ise 8 Ağustos 1915 muharebelerinde ölen 6 çift kardeşten ve 8/9 Ağustos Anafartalar muharebelerinde ölen 2 çift kardeşten bahsedilir.


Benim yaptığım araştırmalar sonucu; 1. Dunya savaşında, tüm cephelerde Avustralya Birliklerinde görev yapmış ve hayatını kaybetmiş 2,289 çift kardeş tespit edildiğini gördüm. Bunların arasında 42 baba oğul da dâhil. 151 aile ise 3 oğlunu kaybederken bu ailelerden 5 tanesi 4 oğlunu birden kurban vermiş. Buna ek olarak diğer İngiliz birliklerinde iki oğlunu birden kaybeden Avustralyalı aile sayısı 147. Ölenlerden en az 160 kardeş aynı günde, çoğunlukla aynı birlikte görev yaparken ölmüş. 2800 kardeş çifti Avustralya’nın savaş boyunca kayıplarının yaklaşık %10 u demek. Yani ölen her yirmi kişiden 2 tanesi kardeş idi.

Gelibolu’da ölen ve adı bilinen kardeş sayısı 217 çifttir. 2289 kardeşten ise en az 1 tanesi Geliboluda ölmüş ve gömülmüştür (Rothery, Elizabeth ve H N Rothery de birisi hemşire olan bir kız bir erkek kardeş buna dâhildir)
. İnsan düşünmeden edemiyor. Acaba “ kardeşimi koruyamadım” gibi suçluluk hisleri de doğuyor muydu?
İşte Atatürk sanırım bu anneler için söylemiştir meşhur sözlerini... Şaşkın, anlamsız ölümleri ana yüreğinin en derininde duyumsayan ANZAK analarına. Aklımda hep cevapsız sorular var ama Atatürk özetlemiş... “Bu memleketin toprakları üzerinde kanlarını döken kahramanlar!
burada dost bir vatanın toprağındasınız. huzur ve sükun içinde uyuyunuz.
sizler Mehmetçiklerle yan yana, koyun koyunasınız. Uzak diyarlardan evlatlarını harbe gönderen analar! göz yaşlarınızı dindiriniz! Evlatlarınız bizim bağrımızdadır. Huzur içindedirler ve huzur içinde rahat rahat uyuyacaklardır. Onlar, bu toprakta canlarını verdikten sonra artık bizim evlatlarımız olmuşlardır.".
Şüphesiz, ki böyle bir şeyi tarihin “ Yenilmez” denen en büyük armadası karşısında destansı bir savunma yapmayı başarmış, bununla birlikte yüz binlerce askerini kaybetmiş, "Çanakkale Geçilmez" sözünü hafızalara kazımış bir ulusun, tarihi savaşlarla geçmiş bir ulusun liderinden duymak ayrıca güzeldir.

Çile hamurunu genç yaşında yoğuranlardır Çanakalede şehit olanlar, ve bu tanımadığı topraklarda can verenler. Her biri bilinmez bir mezar şimdi. Ürpertici, ürkütücü, düşündürücü. Lav gibi fışkıran yüreklerin acısı bu, dile kolay ; dil hangi birine döner, yürek hangi birine katlanır? Ve kalem hangi birini yazabilir, yazsa da ne kadar ifade edebilir ki ?
Savaşlarla dolu tarihimizde baba oğul, kardeş ölümleri sık sık anlatılır. Hoş, kanları birbirine karışan herkes kardeş kabul edilir, Anadolu’da. Koca bir ailedir Anadolu.

Tek tek adlarını bilecek kadar istatistik elimizde yok ise de, Anadolu şehitlerinin kardeşliğini anlatan en güzel örnek Konya ziyareti sırasında Atatürk’ün başından geçen olaydır. “ Beşinci kez ziyarette ettiği Konya da kaldığı evin önü onu görmek isteyen meraklılarla dolmuştu. Halk arasında yaşı 60’ın üzerinde bir zat bahçe kapısının önünde beklemekte idi. İhtiyar eve girmek , Ataurku görmek istiyordu ama nafile. Nöbetçileri geçemiyordu. Bu esnada Belediye Başkanı köşke girmek üzere kapının önünde durduğunda ihtiyarın yalvarmasını duyuyor, arzusunu sorduğunda “Mustafa Kemal Paşa’ya iki çift sözüm var, ne olur kendilerine bu dileğimi bildirin”. Bunun üzerine Belediye Başkanı ihtiyarı da yanına alarak içeri girerler.
- Atatürk “buyurun oturun” der.

- Paşam bana Sedirlerli Hacı Hüseyin derler. Üç oğlum vardı, en büyüğünü Balkanlarda şehit verdim, ikincisi Çanakkale’de şehit oldu. Üçüncü oğlum kalmıştı. “Vatan tehlikede Mustafa Kemal asker istiyor” denilince onu da emrinize Vatan müdafaasına gönderdim. Dumlupınar’da şehit olduğu haberi geldi. Üç oğlum da Vatan uğruna şehit oldular. Helal olsun, Vatan kurtuldu ya… Yeter… Benimkiler gibi nice yiğitler bu vatan uğruna şehit oldu. Feda olsun. Şimdi sizden bir ricam var. Üç şehit oğlumun yerine size “oğlum” diye hitap edebilir miyim? Gazi Oğlumun alnından öpebilir miyim? Evladım” deyince, Gazi’de Latife hanım da derhal ayağa kalkıp, “Bizleri evlat olarak kabul etmenizden gurur duyarız babacığım” diyerek Sedirler’li üç Şehit Babası Hacı Hüseyin Ağa’nın elini öperler. Baba oğul olurlar. Gazi ile Hacı Hüseyin Ağa ertesi gün Hacı Hüseyin Ağa’nın eşi Akile Mine’yle tanışıp onu da “Ana” olarak ellerini öperler. Böylece ana oğul olurlar.( Kaynak: Cumhuriyetin 50. Yılında Konya, 1973 İl Yıllığı.)

27. Alay Komutanı Yarbay Şefik Bey anlatıyor: "Alayın mütemadiyen kayıp veren er ve subaylarının yerine, yine Biga-Gelibolu-Lâpseki kazalarının şerefli evlâtları alınıyordu. Böyle bir olayı tarih nadiren yazar. Yani kardeşi şehit olmuşsa, onun yerini kardeşi alıyordu. Şehit komşusunun yerine, komşu geliyordu. Baba yaralanmışsa oğul onun yerine geçiyordu. Yaraları tedavi olanlar ise gene cepheye dönüyordu. Alayımda Çanakkalelilerden sonra Orta Anadolu ve Karadenizliler vardı. Meselâ Karadeniz'in Ayancık Kazasından topluca gelip 27. Alaya katılanlar vardı. Hepsi de büyük kahramanlıklar göstermişlerdir."





Ölen yabancı askerlerin adlarını Lone pine, Helles memorial, Shell Green ve diğer mezarlıklarda bulmak mümkündür.

Kaynaklar:

1914-1918.invisionzone.com

http://www.1914-1918.net/brothersdied.htm

Lieutenant Stanley Evans
('The Gallipolian' no.76 Winter 1994, and from R. W. Walker's 'To What End Did They Die? - Officers Died at Gallipoli')

http://www.gallipoli-association.org/contentpage.asp?pageid=18


Australian War Memorial.

Çanakkale Savaşlarında Ölen Aboriginal ve Torres Strait Adalıları

Ateşle sınanmak

(Avustralya Yerlileri-Aborjin ve Torres Strait Adalılarının inancına göre ölmüş olan insanların resimlerinin gösterilmesi ya da referans verilmesi törelerine aykırıdır. Dolayıyla burada onları incitmek istemediğimizi, sadece okuyucunun onları daha iyi anlamalarını sağlamak amacımız olduğunu beyan etmek isterim)

Çanakkale savaşı hem Anadolu, hem Avustralya ve hem de Yeni Zelanda için tarihte yepyeni bir sayfa anlamına gelmektedir. Gelibolu işgal girişimi milliyetçilik, kolonicilik, emperyalizm, işgal, itaat, dostluk, kimlik, katliam, insanlık, acı, zafer gibi birçok kavramı barındırmaktadır. Bu savaşın belki de en ilginç detaylarından birisi ise binlerce kilometre uzaktan, adını bile belki de duymadıkları ve aslen kendilerine karşı hiç bir tehdidi olmayan bir ülkeye, Türkiye’yi işgal etmek üzere sömürgelerden toplanan ve savaşmaya yollanan, kendi toprakları aslen işgal altında olan Yerli Halklardır. Mehmet Akif Ersoy’un da Çanakkale şiirinde muhteşem bir şekilde ifade ettiği gibi “ Çehreler başka, lisanlar, deriler rengârenk; Sade bir hadise var ortada: Vahşetler denk; Kimi Hindu, kimi Yamyam, kimi bilmem ne bela...” idi.
Gelibolu yarımadasında her yıl yapılan anma törenlerinin en renkli olanı kuşkusuz ANZAK olarak bilinen “ Avustralya ve Yeni Zelanda Kolordusu” için yapılan törenlerdir. Britanya İmparatorluğunun sömürgeleri iken, 1. Dünya savaşının patlak vermesiyle beraber tahta olan bağlılıklarını ispat amacıyla imparatorluk saflarında Osmanlıya karşı, aynen Sih ve Hint askerleri gibi, savaşmışlardır. Tıpkı Fransız sömürgelerinden getirilen Zuhaflar, Senegalliler vs. gibi.
ANZAK askerleri hakkında çok şey söylenmekte ve yazılmakta ilken, bu kolorduya asker vermiş olan Avustralya ve Torres Strait Adalı yerlileri ile Yeni Zelanda bayrağı altında savaşmış olan Yerli Maoriler ve Pasifik Adalılar hakkında çok ta fazla şey bilinmemektedir.
1770 yılından, yani İngiliz Kolonicilerin Avustralya’yı keşfinden itibaren, (balanda, gubba, wajala vs. olarak adlandırdıkları ) bu beyaz Avrupalılarla şiddet ve ölümlerle dolu ilişkileri süre gelmekte ve çoğu zaman insan oldukları bile kabul edilmemekte iken, Britanya İmparatorluğu saflarında Gelibolu yarımadasında Osmanlı güçlerine karşı savaşmış olan Avustralya yerlileri ve gene 1600’lü yılların ikinci yarısında keşfedilmekle, Yeni Zelanda/Adalar yerlileri “Batılı Gözüyle Tarih” içerisinde tartışmalı bir yere sahip olmuştur.
1. Dünya savaşını kapsayan dönem de bundan pek farklı olmamıştır.
Bu konuda suskunluk ve literatür eksikliği nedeniyle, çoğunlukla 1. Dünya savaşı sırasında savaşa katılmadıkları düşünülmekte olsa da Avustralya ve yeni Zelanda ve çevresindeki adalar yerlileri de Birinci Dünya savaşına katılmıştır. Yerli halkların Britanya imparatorluğu ile olan çatışmalarına ve Söz konusu koloni devletlerinin askere katılım anlamında yasaklarına rağmen, adı geçen yerli halklar arasından da İmparatorluk adına savaşan bireyler çıkmıştır.
Britanya saflarında savaşa katılmış olan Anzaklardan; Yeni Zelanda askerleri başlangıçta büyük sosyal baskı yaratan gönüllülük esasına dayanarak orduya katılırken, daha sonra “ Zorunlu Askerlik” nedeniyle imparatorluk ordusuna dâhil olmuşlar, Avustralyalılar ise tamamen gönüllü olarak orduya dâhil olmuşlardır. 1909 yılında yapılmış olan savunma kanununda ise “çoğunlukla Avrupalı Kanı taşımayan kişiler” orduya katılamazdı. Özellikle 1915 yılında olmak üzere Avustralya ve Yeni Zelanda’dan imparatorluk ordusuna katılan askerlerin “yerli kökenli” olmaları orduya alınmamaları için yeterli neden idi. Dolayısıyla, asker alımlarında etnik köken belirtilmediği için, kimin yerli kökenli olduğunun tespiti çok derin araştırmalar gerektirmektedir. Yerli ırktan oldukları hasebiyle önceleri orduya alınmak istenmeyen bu bireylerden bazıları “etnik kökenini beyan etmedikleri” ya da “ beyaz kırması olmaları halinde” katılımlarına “ ses çıkarılmadığı da” olmuştur. Daha sonra ise Gelibolu’da beklenmedik kayıplara uğrayan imparatorluğun bu yönetmelikleri, yedeklere ihtiyaç olması nedeniyle, gevşetilmiştir.
Bu yerliler imparatorluk adına ya da onunla beraber ya da bir başka nedenle savaşmış olsalar da, hiç birisi Avustralya savunması için orada değildi. Suçlular Kolonisinin çocukları imparatorluğa kendilerini ispat için bir fırsat elde etmişler iken, Aborjinler için durum farklıydı. Yüzyıllar boyu insanlık dışı koşullarda yaşamış ve yerlileri de aynı şekilde yaşatmış olan ve duygularını dünyaya kapatan bireyler, bu savaşta işte bu duyguları salıverme fırsatı bulmuşlardı.
Dünya savaşı patlak verdiğinde Britanya Kökenli Avustralyalı Beyazlar kendi ırklarının Siyah Derili Yerli Irktan üstün olduğuna inanmaktaydı. Bu anlayış 1901 yılına oluşturulan Avustralya anayasasında da açıkça ifade edilmiştir. Anayasada yerliler vatandaş olarak görülmemektedir ve oy kullanmaları yasaktır. Bu anlayış en açık biçimde 1970li yıllara kadar sürmüştür.
Ancak, onca çatışmaya ve aşağılanmaya rağmen 500-600 kadar Avustralya ve Torres Strait Adalı Aborjinin 1. Dünya savaşında imparatorluk saflarında savaştığı bilmektedir. Bu aşamada katliamlardan arta kalan yerli Avustralyalı (“kendilerine “KOORI” demektedirler” ) sayısı çoktan 80 bin civarına düşmüştür.
Avustralya yerlilerinin kendilerine ve ırklarına zulüm eden, topraklarını ellerinden zorla alan İmparatorluk saflarında neden savaşa katıldıkları bir muamma iken, en akla yatkın nedenler arasında orduya katılınca ırkçılıktan bir nebze olsun kurtulunacağı ve eşit insanlar olunabileceğine olan inanç, macera isteği, askerlere ödenen ücretler, dünyayı görme fırsatı, heyecan olarak ifade edilebilir. Yani politik anlamda yerlilerin Britanya İmparatorluğunu savunduğu söylenemez. Oysa beyaz Avustralyalıların en belirgin katılım amacı, atalarını bu topraklara mahkûm olarak yollayan Kraliyete olan bağlılıklılarını ispattır.
Ancak şunu da teslim etmek gerekir ki, elimizde Avustralya yerlilerinin sivil yaşamda beyaz Avrupalılardan gördükleri ayrımcılığın savaş sırasında orduda da genel anlamda sürdüğünü gösteren net kanıt yoktur.
Kesin olan şudur ki, savaş sürmekteyken askerler arasındaki bu göreceli “iyi” ırk ilişkisi memlekette yankısını bulmamıştı.
İmparatorluk için savaşmış ve ölmeden geri dönmüş olan hiç bir yerli Avustralyalıya, aynı şekilde geri donen beyaz askerler kadar ilgi ve övgü gösterilmemişti. Gene eski günlere donulmuş ve gene aşağılamalara ve dışlanmaya maruz kalmışlardı. Bu durum İmparatorluk hükümeti tarafından daha da kötüleştirilmiş, Avustralya ordusunda savaşmış olan Yerlilere beyaz askerlere verilen hakların verilmemesi kanunla desteklenmişti. Böyle olunca, gazi yerli gene kendisiyle beraber savaşmış olan beyaz işgalci ile oturup askerlik günlerini yad edemeyecekti. Tüm bunlar yetmezmiş gibi, savaşa katılmış olan yerli Avustralyalıların gaziler derneğine (RSL) üye olmaları ve yeniden yerleştirme programına başvurmaları yasaklanmıştı ( oysa bu programın amacı savaşa katılmış olan askere geri döndüğünde kendine yeni yaşam kurabilmesi adına toprak bahşetmekten ibaretti. Yani kendisinden daha evvel alınmış olan toprağı bu kez geri verilmek! ). Bu proje sadece savaşa girmiş olan yerliyi değil, savaşa katılmamış olan sivil yerlileri de etkilemişti çünkü verimli topraklar hep geri donen beyaz askerlere dağıtılmıştı. Bu durumda birçok yerli kabile ve halklar binlerce yıl yaşadıkları toprakları terk edip şehir eteklerinde kurulan kamplarda sefil bir yaşama mahkûm edilmişlerdi. Artık ne arazileri ne de paraları vardı.
Oysa Avustralya askerinin savaşta yediği “ Dana Etleri”, çoğunlukla çiftliklerde çalıştırılan yerlilerin emeğiyle yetiştirilmiş, konserve fabrikalarında kadınları, çok düşük ücretle çalıştırılarak savaşa katkı koymuşlardı.
Günümüzde savaşa katılmış olan Avustralya yerlileri adına yapılan anıt görkemli bir yapı olan Avustralya Savaş Müzesinin arkasındaki ormanlık alanda yapılmış olan, gözden uzak bir gösterişsiz anıttan ibarettir.
Aborjinler ne kadar az biliniyorsa çevredeki Torres Strait Adalarından giden askerler daha da az bilinmektedir. Orduya katılan birçok yerli Avustralyalı ( aborjin) yaşadıkları ırkçı ve ayrımcı toplumdan uzaklaşabilmek adına orduya katılmıştır. Köle ve belirsiz bir gelecekle yaşamaktansa, ordu Aborjinlere ırkçılıktan kısmen uzak bir ortam, seyahat edip diğer Aborjin kabile üyeleriyle tanışma, düzenli yemek ve maaş ve okullarda alamadıkları eğitimi vaat etmekteydi. Ancak bu katkılarının geri dönüşü olmadı, unutuldular ve isimleri Avustralya çapında anıtlardan silinmişti. Üstüne üstlük onlar savaştayken çocukları ve kabilenin diğer çocukları ailelerinden alınmış ve misyoner okulların kapatılmıştı. Anzak günü kutlamalarında ise yoldaşlarıyla beraber yürüyemiyorlardı. Tüm bunlar Aborjin gazilerin kendilerini sefillik ve alkolizme vurmalarıyla sonuçlanmıştı.
Canberra’da ikamet eden tarihçi David Huggunson son yirmi yıldır Avustralya ordusuna katılmış olan Aborjinleri araştırmaktayken 2004 yılında 1. Dünya savaşına katılmış olan 428 Aborjin askerin adını tespit ettiğini ilan etmiştir. Cape Barren ve Flinders, Bass ve Tasmanya adaları ise ilk başlarda orduya en çok katılımın olduğu yerlerdi. Bass Strait adalarından katılanların çoğunluğunun o bölgede fok avlayan beyazların Aborjin kadınlardan olan çocukları olduğu düşünülmektedir.
MAORILER VE PASIFIK ADALILAR

Te ope tuatahi'
Apirana Ngata. Ko koutou ena 500 muzaffer kahramanımız
E nga rau e rima, Seçilmiş kahramanlar
I hinga ki Ihipa Bazısı Mısırda düştü
“Ki Karipori ra ia; Bazısı Gelibolu’da.
- 1926 YILINDA James Cowan TARAFINDAN SAVAŞA KATILAN MAORİLER İÇİN YAZILMIŞ ŞİİR.-
Savaş başladığında Yeni Zelanda ordusu kurulalı daha 3 yıl olmuştu.
Yeni Zelanda ordusu saflarında Gelibolu savaşlarına katılan diğer yerli grubu ise Maori ve Pasifik Adalıları taburudur ( Fiji, Samoa, Nieua ve Cook adaları, Gilbert adaları Ellice adaları ile ve diğer küçük adalardan gelen askerlerin girdiği tabur). Başlangıçta Maori ve Pasifik Adalı askerlerin savaşa dâhil edilmesine resmi olarak karşı çıkılmaktaydı. Ancak, amelelik, istihkâm, mühendislik, lojistik gibi işlerde çalıştırılmak üzere orduya alındılar. Savaşın ilk başlarında bazı Maoriler 19. yüzyılda ellerinden topraklarını alan imparatorluk yanında savaşa girmeyi ret ederken birçoğu da katılmakta sakınca görmemekteydi. Beyaz işgalcilerle en son Maori savaşları 60 yıl önce yaşanmıştı. Ancak, Gelibolu’yu umduğu gibi işgal etmekte zorlanan İmparatorluğun asker ihtiyacının artmasıyla beraber, 16 subay ve 502 rütbesiz askerden oluşan ilk Maori gücü Avrupa’ya yollandı. Bunların arasında daha o zamana kadar vahşi ve barbar olarak nitelenen Pasifik Adalılarda vardı. Mısırda aylarca suren eğitim ve Malta’da garnizon görevleri yaptıktan sonra, çoğu efradı kırılmış olan Yeni Zelanda Süvari Biriliklerine intikal etmek üzere 3 Temmuz 1915 tarihinde Anzak koyu ve civarına indirildiler. 6 Ağustos tarihinde ise (pakeha dedikleri) beyazlarla beraber Sarı Bayır saldırısında ilk kez muharebeye dâhil oldular. Başlarındaki papaz, savaşçı Maori geleneklerini hatırlatarak düşmana sırtlarını dönmemeyi salık veriyordu. Kendi dillerinde 'Ka mate, ka mate, ka ora, ka ora', şeklinde bağırarak saldırıyorlardı.
Savaş bittiğinde 336 yerli savaş alanında ölmüş, 734 tanesi yaralanmıştır. Diğer birliklerde de ölen Maoriler olmuştur. Maori askerlerine en büyük katkı Nieua ve Cook adalarından olmuştur. Bu adalar ve çevresi 1901 yılında yeni Zelandaya eklenmişti. Bunların tamamı gönüllüydü. Pasifik adalıların en buyuk zorlukları çoğunun İngilizce bilmemesi, genellikle balık ve meyveyle beslenmeleri ve normal yaşamlarında çıplak ayaklı gezen bu insanlara asker botu giymeyi öğretmekti. En büyük tehlike ise alışık olmadıkları Avrupa hastalıklarıydı.
Toplamda Maori ve Pasifik adalıların katkısı 66 subay 2968 rütbesiz askerden oluşmaktadır.

Maorilerin isteyerek orduya katıldıkları ve "Pakeha" kardeşlerinin saygısını kazandıkları, ırk ayrımı olmaksızın kol kola savaştıkları söylenmekteyse de, birçok Maori’nin Hıristiyan pasifistler, komünistler ve sendikacılarla beraber savaşa büyük direniş gösterdikleri bilinmektedir. Bilindiği kadarıyla, mecburi katılıma çağrılan 552 Maoriden sadece 74 tanesi katılmıştır, geri kalan katılımcılar ise gönüllülerdir.
Maori birlikleri ile savaşa katılan yerlilerden birisi asteğmen Thomas (Hami) Grace idi. 1911 - 1914 yılarında yeni Zelanda rugby takımlarında oynayan bir oyuncuydu. Gelibolu'da keskin nişancı olarak görev yaptı. 8 Ağustosta Conk Bayırına yapılan saldırıda ölmüştür.
Conk bayırına yapılan saldırıda Maoriler 17 askerini kaybetti. 89 tanesi de yaralıydı. Eylül ayına gelindiğinde, Temmuzda Gelibolu’ya gelmiş olan 461 asker ve 16 subaydan geriye sadece 60 kişi kalmıştı.
Maori birlikleri muhabere siperlerinde yaptıkları totemleri bugün toprak altında kalmıştır ancak resimleri mevcuttur.
Ve 1915 yılından beri, Avustralya saflarında savaşa katılmış olan yerli Avustralyalıların gaziler yürüyüşüne katılabilmesi için 25 Nisan 2007 yılına gelinmesi gerekiyordu.
Toplam 2721 Yeni Zelandalı ve 8,500den fazla Avustralyalı, yani toplam 11 bin kadarı Gelibolu’da ölmüştür. 1. Dünya savaşında ölen Avutralyalılardan 275’i Aborjindir.
Gelibolu’da öldüğü ve gömüldüğü kesin olan, adı ve anıt mezarı bilinen Avustralya yerlisi sayısı ise bu aşamada 5’tir.
Doğan Şahin